Απένινα

(Apennino). Οροσειρά που αποτελεί τη σπονδυλική στήλη και το κυριότερο γεωμορφολογικό στοιχείο της Ιταλικής χερσονήσου. Τα Α. σχηματίζουν ένα μεγάλο τόξο κυρτό στα Α και έχουν μήκος 1.350 χλμ., ενώ το πλάτος τους κυμαίνεται από 40 έως 120 χλμ. Τα ποτάμια που κατεβαίνουν από τα Α. έχουν μικρή παροχή, επειδή στο ορεινό αυτό σύστημα δεν υπάρχουν παγετώνες όπως στις Άλπεις και μεγάλες λιμναίες λεκάνες που να παίζουν ρυθμιστικό ρόλο, χαρακτηρίζονται όμως από απότομες πλημμύρες, συχνά καταστρεπτικές. Τα A. είναι μία από τις οροσειρές που σχηματίστηκαν ταυτόχρονα με τις Άλπεις, εξαιτίας των αλπικών πτυχώσεων που έγιναν κατά τον τριτογενή. Στον σχηματισμό των A. συνέβαλαν δύο μάζες, η Σαρδηνοκορσική και η Βαλκανική, που επάνω τους ασκήθηκαν δυνάμεις πτυχωσιγενείς, αντίθετης φοράς, οι οποίες καθόρισαν την πτύχωση και ανύψωση της οροσειράς. Στην περιοχή των A. επικρατούν οι νεογενείς σχηματισμοί, που αντιπροσωπεύονται από αργίλους, ψαμμίτες και ασβεστόλιθους. Πρόκειται κυρίως για εδάφη χαλαρά, συχνά ασύνδετα, που εύκολα παθαίνουν καθίζηση και κατάρρευση. Παλαιότερα στρώματα είναι αυτά των Απουανών Άλπεων, της Μεταλλοφόρας Οροσειράς και των Καλαβρίων Άλπεων. Υπάρχουν επίσης και ηφαιστειογενή πετρώματα, που σχηματίζουν το όρος Αμιάτα, τους λόφους Άλμπανι και πολλά υψώματα της Καμπανίας. Όπως έχει επικρατήσει, τα Α. διακρίνονται σε τρεις τομείς: βόρειο, κεντρικό και νότιο. Τα Βόρεια Α.χωρίζονται σε δύο τμήματα: τα Λιγυρικά Α., που εκτείνονται κατά μήκος της ακτής και επιτρέπουν τον σχηματισμό μόνο μερικών στενών παραθαλάσσιων πεδιάδων, όπου καλλιεργούνται σιτηρά και ελιές, και τα Τοσκανικά Α. με ψηλότερη κορυφή το Μόντε Τσιμόνε (2.165 μ.). Στις Απουανές Άλπεις, παράκτια οροσειρά με ασβεστολιθικά πετρώματα, βρίσκονται τα μεγάλα λατομεία μαρμάρων της Καράρα. Στους ορεινούς αυτούς όγκους τα δάση τροφοδοτούν τη βιομηχανία ξύλου που υπάρχει στις κοιλάδες, ο τουρισμός όμως τείνει να εκτοπίσει κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα. Την περιοχή αυτή των Α. διασχίζει ο αποκαλούμενος Αυτοκινητόδρομος του Ήλιου, για την κατασκευή του οποίου χρειάστηκαν πολλά τεχνικά έργα. Τα Κεντρικά Α.που εκτείνονται μέχρι τον αυχένα Φόρλι είναι το σημαντικότερο τμήμα του ορεινού συστήματος. Περιλαμβάνουν το Γκραν Σάσο ντ’ Ιτάλια (2.912 μ.), την ψηλότερη κορυφή ολοκλήρου του ορεινού συστήματος. Τα επικρατέστερα πετρώματα είναι τα δευτερογενή ασβεστολιθικά που σχηματίζουν καρστικά οροπέδια. Το κλίμα στην περιοχή αυτή είναι δριμύ και η κλιμάκωση της βλάστησης πολύ σαφής: μέχρι τα 1.000 μ. καλλιέργειες σιτηρών, από τα 1.000 έως τα 1.800 μ. δάσος αρκετά περιορισμένο από τις αποψιλώσεις του 19ου αι. και πάνω από τα 1.800 μ. βοσκοτόπια για κοπάδια προβάτων. Το ορεινό τοπίο, συχνά μελαγχολικό, έρχεται σε αντίθεση με την όψη των κοιλάδων όπου καλλιεργούνται ελιές, αμπέλια, λαχανικά και σιτηρά. Τα Νότια Α.φτάνουν μέχρι το στενό της Μεσσήνης. Στο δυτικό τμήμα τους τα ασβεστολιθικά πετρώματα σχηματίζουν πολλούς ορεινούς όγκους (2.050 μ. στο Ματέζε) όπου οι μικρές βροχοπτώσεις και οι απότομες πλαγιές δεν επιτρέπουν καλλιέργειες· στο ανατολικό επικρατούν τα αργιλικά πετρώματα και οι πλαγιές κατεβαίνουν ομαλά από τα 1.200 στα 700 μ. Νότια της πεδιάδας του Σίμπαρι, τα Α. της Καλαβρίας αποτελούνται από παλαιούς γρανιτικούς όγκους: τη Σίλα (1.928 μ.), τη Σέρα (1.400 μ.) και το Ασπρομόντε (1.955 μ.). Η Σίλα, με πολλές βροχοπτώσεις, καλύπτεται από περίφημο δάσος ελάτων όπου οι λίμνες χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος· η περιοχή αυτή έχει γίνει ένα από τα πιο πολυσύχναστα τουριστικά κέντρα. είναι σχεδόν τίποτε γνωστό: oι οικισμοί βρίσκονταν σε υψώματα, σπανιότερα σε σπηλιές· είναι γνωστή μόνο μία περίπτωση οχυρωμένου χωριού με ισχυρό τείχος χωρίς συνδετικό υλικό. Τους νεκρούς τους έθαβαν κατά κανόνα ξαπλωμένους, αλλά χωρίς προσωπικά αντικείμενα ή αγγεία· στις νοτιότατες περιοχές της Ιταλίας, όπου ανακαλύφθηκαν τα υπολείμματα αυτού του πολιτισμού, βρίσκονται και τάφοι μέσα σε ένα είδος δωματίων που είναι κατασκευασμένα με μεγάλες πέτρινες πλάκες (τα λεγόμενα ντόλμεν) και υπόγειοι τάφοι. Οικονομική βάση των φυλών αυτών ήταν κυρίως η εκτροφή βοοειδών και προβάτων, όπως αποδεικνύουν τόσο τα οστά που βρέθηκαν όσο και η συχνή εμφάνιση ενός αγγείου ειδικού σχήματος που έχει θεωρηθεί ως σκεύος για το βράσιμο του γάλακτος και την παρασκευή τυριού. Χαρακτηριστικά του απενινικού πολιτισμού είναι τα αγγεία με εγχάρακτη διακόσμηση, με γραμμικά σχέδια, σπείρες και μαιάνδρους κατά προτίμηση. Σε μια μεταγενέστερη φάση τα αγγεία δεν έχουν διακόσμηση, η φαντασία όμως των τεχνιτών εκδηλώνεται με τις ασυνήθιστες και καλοδουλεμένες λαβές που σχηματίζουν κέρατα, πελέκεις, κεφάλια ζώων κλπ. Κέντρα του πολιτισμού αυτού βρίσκονται, εκτός από την Κόπα Νεβιγκάτα, στην περιοχή της Μπολόνια, της Ανκόνα, της Σιένα, του Σαλέρνο και του Τάραντα. Στον χάρτη σημειώνονται τα κέντρα ανάπτυξης του απενινικού πολιτισμού· όλα βρίσκονται σε ορεινούς αυχένες της ιταλικής χερσονήσου. Ασβεστολιθικοί όγκοι των Απενίνων, στην περιοχή Εμίλια (φωτ. Igda). Το Γκραν Σάσο ντ’ Ιτάλια, η ψηλότερη κορυφή των Απενίνων (2.912 μ.). Αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση της περιοχής Μπιλβέρντε, δείγμα του απενινικού πολιτισμού (Μουσείο Μπελούτσι, Περούτζια). Φωτογραφία της οροσειράς των Απενίνων από δορυφόρο της ΝΑΣΑ, τον Μάρτιο του 1997. Από τις οροσειρές που διακρίνονται ανάμεσα στην Αδριατική θάλασσα (κάτω) και στο Τυρρηνικό πέλαγος (πάνω) τα Απένινα εκτείνονται στο κεντρικό τμήμα της χερσονήσου της Ιταλίας (φωτ. NASA, earth. jsc.nasa.gov).